- غیاث الدین دشتکی (ثُدْ دی)
منصور بن (میر) صدرالدین محمد بن غیاث الدین منصور بن صدرالدین محمد بن ابراهیم بن محمد بن اسحاق بن علی بن عربشاه حسنی حسینی دشتکی. او از اعاظم علما و فحول حکمای اسلامی امامی، و جامع معقول و منقول و حاوی فروع و اصول، و به قول ارباب تراجم و سیر، خاتم الحکماء و استادالبشر و عقل حادی عشر بود. در کلام و حکمت و فقه دست داشت. در چهارده سالگی داعیۀ جدل و ناظره با علامۀ دوانی در مطالب علمی داشت، در 20سالگی از تحصیل و ضبط علوم فراغت یافت. در سال 936 هجری قمری در عهد سلطنت شاه طهماسب صفوی به صدارت عظمی نایل شد و به صدر صدور ممالک ملقب گردید و عاقبت در نتیجۀ بعض مباحثات علمی در محضر سلطان با شیخ علی محقق کرکی، از صدارت استعفا کردو بشیراز رفت و در آنجا اقامت گزید و مدرسه منصوریه را تأسیس کرد. مؤلفات او بشرح زیر است: 1- اثبات الواجب تعالی. 2- اخلاق منصوری. 3- الاساس در هندسه. 4- الاشارات و التلویحات در حکمت الهی و طبیعی. 5- اشراق هیاکل النور عن ظلمات شواکل الغرور، این کتاب شرح ’هیاکل النور’ شیخ شهاب الدین سهروردی است و شامل رد اعتراضاتی است که ملا جلال دوانی به کتاب هیاکل النور نوشته است. 6- التجرید در حکمت، که با عبارت موجز و بدون ذکر دلیل حاوی جمیع مباحث الهیات و طبیعیات است. 7- تحفۀ شاهی، که در 18سالگی تألیف کرده است. 8- التصوف و الاخلاق، و این غیر از ’اخلاق منصوری’ مذکور است. 9- تعدیل المیزان در منطق. 10- تفسیر سورۀ ’هل اتی’. 11- جام جهان نما به پارسی در فنون حکمت، که نسخه ای از آن در کتاب خانه عبدالحمیدخان در استانبول، و قسمتی از آن نیز به ضمیمۀ تأویل الایات عبدالرزاق کاشانی در کتاب خانه رضویه هست. 12- الجهات، که گویا در بیان جهات سته از علم هیأت است. 13- حاشیۀآداب البحث قاضی عضدالدین ایجی. 14- حاشیۀ شرح اشارت خواجه. 15- حاشیۀ شرح تجرید، در آغاز این حاشیه گوید: یا غیاث المستغیثین قد کشف جمالک علی الاعالی کنه حقایق المعالی و حجب جلالک الدوانی عن فهم دقائق المعانی فاسئلک التجرید عن اغشیه الجلال بالشوق الی مطالعه الجمال. 16- حاشیۀ شرح چغمینی در هیأت. 17- حاشیۀ شفای ابوعلی سینا. 18- حاشیۀ مفتاح العلوم سکاکی. 19- حجهالکلام لایضاح محجه الاسلام، که در رد سخنان حجه الاسلام غزالی است. 20- خلاصه التلخیص در معانی و بیان. 21- ریاض الرضوان. 22- شافیه در تلخیص معالم الشفاء. 23- شرح طوالع الانوار فی کلام قاضی بیضاوی. 24- قانون السلطنه. 25- اللوامع والمعارج، در هیأت. 26- المحاکمات فی مابین الحواشی الدوانیه و حواشی میر صدرالدین (پدر خود غیاث الدین) ، بر شرح تجرید. 27- المحاکمات فی مابین الحواشی الدوانیه و حواشی میر صدرالدین، بر شرح مختصر الاصول عضدی. 28- المحاکمات فی مابین الحواشی الدوانیه و حواشی میر صدرالدین، بر شرح مطالع. 29- معالم الشفاء، در طب. 30- معرفه القبله. 31-معیارالافکار، که مختصر تعدیل المیزان مذکور است. 32- مقالات العارفین. غیاث الدین جز کتابهای مذکور کتب دیگری نیز دارد. وی به سال 940 یا 948 یا 949 هجری قمری در شیراز درگذشت و در بقعۀ منصوریه دفن شد. (از ریحانه الادب ج 3 صص 166- 167). شهر زوری در ’نزهه الارواح’، ’رساله ای در معاد’ را نیز از تصنیفات غیاث الدین آورده است. آذر در آتشکده آرد: غیاث الدین منصور دشتکی گاهی به گفتن شعر میل میفرمود. این قطعه از اوست:
اگر مرگ خود هیچ لذت ندارد
نه کس را خلاصی دهد جاودانی
اگر قلتبان نیست از قلتبانان
وگر قلتبان است از قلتبانی.
(آتشکدۀ آذر چ شهیدی ص 297).
و رجوع به قاموس الاعلام ترکی، حبیب السیر چ خیام ج 4 ص 603 و 604 و 607 (حاشیه) ، نمونۀ خطوط خوش کتاب خانه سلطنتی ایران ص 293 و کنز الحکمه ترجمه نزهه الارواح شهر زوری ج 2 صص 173- 176 شود
اگر مرگ خود هیچ لذت ندارد
نه کس را خلاصی دهد جاودانی
اگر قلتبان نیست از قلتبانان
وگر قلتبان است از قلتبانی.
(آتشکدۀ آذر چ شهیدی ص 297).
و رجوع به قاموس الاعلام ترکی، حبیب السیر چ خیام ج 4 ص 603 و 604 و 607 (حاشیه) ، نمونۀ خطوط خوش کتاب خانه سلطنتی ایران ص 293 و کنز الحکمه ترجمه نزهه الارواح شهر زوری ج 2 صص 173- 176 شود